Decyzja o sprowadzeniu Krzyżaków do Polski

BRAT BRUNON · BRAT RYCERZ

Książę Mazowiecki Konrad należy do tych postaci z dziejów Polski, o których trudno właściwie jest przeczytać jest coś dobrego. Historycy nie zostawili na nim suchej nitki – pod ich piórem jawi się on jako władca niedołężny, wiarołomny, chciwy, „nikczemnego umysłu” i wreszcie wyjątkowo okrutny.

Tymczasem ten akurat wnuk Bolesława Krzywoustego, choć aniołkiem z pewnością nie był, na tle współczesnych sobie władców europejskich, w tym również własnych stryjów i kuzynów w rzeczywistości nie wyróżniał się niczym szczególnym. To prawda, że dopuścił się wielu wyjątkowo okrutnych - przynajmniej w naszym rozumieniu - czynów. Tyle jednak, że czynów podobnych, albo i gorszych, dopuszczali się np. Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty – któż jednak uważa, że władcy ci zasługują z tego powodu na generalnie negatywną ocenę. .

Narodziny pomysłu

Swą złą sławę Konrad Mazowiecki zawdzięcza przede wszystkim późniejszym, niemożliwym przez niego do przewidzenia, skutkom jednej tylko swojej decyzji – prawdopodobnie niezbyt dla niego ważnej i nie będącej żadnym przejawem złych skłonności. W latach 20 XIII wieku, chcąc uchronić swe księstwo od najazdów pogańskich plemion pruskich, postanowił sprowadzić na pogranicze mazowiecko – pruskie pewien zakon rycerski. Pomysł narodził się prawdopodobnie w głowie prepozyta kapituły arcybiskupiej w Magdeburgu Otto Dyplodowica, który był siostrzeńcem księcia Henryka Brodatego. Podchwycono go na dworze tego ostatniego, szczególnie zaś w środowisku jego bardzo pobożnej małżonki Jadwigi i tą zapewne drogą trafił on do Konrada.

Od lekarzy do wojowników

Sprowadzonym przez Konrada zakonem był Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwany w Polsce – od noszonych przez zakonników białych płaszczy z czarnymi krzyżami – Zakonem Krzyżackim. Podobnie jak inne zakony rycerskie, zakon krzyżacki narodził się w Jerozolimie w okresie wypraw krzyżowych. Jego początkiem było zatwierdzone w 1191 r. przez papieża Klemensa III na prośbę księcia Fryderyka Szwabskiego, syna Fryderyka Barbarossy, niemieckie bractwo szpitalne w Jerozolimie. W 1198 r. bractwo to zmieniło statut i – otrzymując regułę św. Augustyna – stało się zakonem rycerskim.

Liczne nadania poza Ziemią Świętą sprawiły, że zakon szybko zgromadził wiele posiadłości ziemskich w Europie. Uniezależnieni od lokalnych struktur kościelnych bracia już w początkach XIII w. zostali sprowadzeni do Siedmiogrodu przez króla węgierskiego Andrzeja II, z nadzieją, że będą odpierać najazdy Połowców. Nie utrzymali się tam jednak długo – nieporozumienia między usiłującym budować własne władztwo terytorialne zakonem a królem Węgier sprawiły, że Krzyżacy zostali z Siedmiogrodu usunięci.

Nie przeszkodziło im to jednak w uzyskiwaniu nowych nadań. W latach 20. XIII wieku Krzyżacy mieli już swoje dobra na Morawach. Na Śląsku, skąd przybyli z Czech, Henryk Brodaty uposażył ich jedną wsią.

Nadanie Ziemi Chełmińskiej

Konrad Mazowiecki nadał Krzyżakom Ziemię Chełmińską. Zgodnie z panującym w Polsce obyczajem uposażenie zakonu w nadanej mu ziemi miało być – z prawnego punktu widzenia - takie samo, jak uposażenie kancelarii biskupich czy klasztorów. Oznaczało to, że książę fundator nadal zachowa władzę zwierzchnią nad danym terytorium, zaś wszelkie zdobycze terytorialne przejdą na niego. Jednak wyrosłe w innej tradycji prawnej władze zakonu rozumiały sens nadań Konrada Mazowieckiego zupełnie inaczej.

Krzyżacy, których niewielki kontyngent osiadł w 1230 r. w Ziemi Chełmińskiej naprzeciwko Torunia szybko przystąpili do prawnego zabezpieczenia otrzymanych nadań. Dla osiągnięcia swego celu nie cofnęli się przed fałszerstwem. Niczym bowiem więcej, jak po prostu falsyfikatem była tzw. Złota Bulla, wystawiona rzekomo dla zakonu przez cesarza Fryderyka II w Rimini w 1226 r. W rzeczywistości, dokument ten powstał dopiero w latach 30 XIII w.

Konkurencja – Bracia Dobrzyńscy i biskup Chrystian

Dążąc do opanowania Prus, Krzyżacy napotkali jednak na konkurencję. Jurysdykcję kościelną na tych terenach sprawował bowiem biskup Chrystian, a nadto, działał na nich jeszcze inny zakon rycerski – Pruscy Rycerze Chrystusowi, który został utworzony z rycerzy meklemburskich w ramach misji cysterskiej i osadzony przez Konrada Mazowieckiego w Ziemi Dobrzyńskiej.

Przebiegli zakonnicy znaleźli jednak na to sposób. Uzyskany przez nich przywilej papieski, nadający im Prusy jako lenno Św. Piotra, oznaczał cofnięcie uprawnień biskupa. W 1233 r. biskup Chrystian został przez Krzyżaków wzięty do niewoli. Część Pruskich Rycerzy Chrystusowych, zwanych popularnie braćmi dobrzyńskimi weszła w skład Zakonu Krzyżackiego, pozostałych zaś Konrad Mazowiecki osadził w Drohiczynie.

Miłe złego początki…

W początkowym okresie swej działalności w Prusach Krzyżacy cieszyli się poparciem książąt piastowskich i polskich biskupów. Usadowienie się zakonu na pograniczu mazowiecko – pruskim sprawiło, że najazdy pruskie na Mazowsze ustały. Polscy możnowładcy, którzy pomagali Krzyżakom podbijać pogańskie Prusy, liczyli na to, że będą oni narzędziem w realizowaniu mazowieckiej polityki ekspansji na północ. Tego, że władze zakonne, wykorzystując autorytet papiestwa i ochronę cesarstwa, rozpoczną budowę własnego państwa na zdobytych terenach, nikt wówczas nie przewidywał.

Bartłomiej Kozłowski, 2005